Na drie jaar DBKV studeren op de Hogeschool der Kunsten ArtEZ in Zwolle kan ik wel zeggen dat mijn manier van kijken naar kunst is veranderd. Vroeger keek ik met heel andere ogen dan dat ik dat nu doe. Natuurlijk heb ik in de afgelopen drie jaar flink wat meer bagage in mijn rugzak zitten door de uren kunstgeschiedenis, kunst-, en cultuurportfolio en kunsttheorie. Daarnaast ben ik nu vaker in gezelschap van medestudenten als ik naar kunst kijk in de musea en gaan we ter plekke het gesprek over het kunstwerk aan. Maar is meer weten over kunst ook een voorwaarde om kunst meer te waarderen? Het kijken naar kunst door de verschillende tijden hoe gebeurde dat eigenlijk? Die vraag fascineerde mij en vandaar dat dit het uitgangspunt is voor mijn essay, kijken naar kunst door verschillende tijden.
Kunst zichtbaar voor de enkeling
Ik ben de kleindochter van dominee W.F. Praas, voor mij gewoon Opa Wim. Ik had een heel hechte band met mijn opa een opa die ik soms op de kansel zag preken. Later toen ik ouder was hadden we gesprekken over het geloof. Ik kan mij nog de fascinatie herinneren over het Heilige der Heiligen ook wel allerheiligste genoemd. Deze plek een ruimte in de tabernakel was een keer per jaar op Jom Kipoer (Grote Verzoendag) toegankelijk voor de hogepriester die dan een offer bracht voor de zonden van de Israëlieten. Als kind was ik reuze nieuwsgierig naar hoe het in de tabernakel eruit zou zien, ik begreep dat het Heilige der Heiligen werd afgeschermd door een voorhangsel, maar hoe zou zoiets eruit zien? Was het mooi gedecoreerd? Waarom was het alleen voor de hogepriester toegankelijk? Wat jammer dat het aanschouwen van deze bijzondere plek zo beperkt was tot een enkeling en niet veel meer mensen hiervan konden genieten. Want in vroegere tijden was de kerk veelvuldig de opdrachtgever van een kunstenaar om schilderijen en beelden te laten vervaardigen die een plek kregen binnen de kerk en zo zichtbaar waren voor de kerkgangers.
Ik moest terug denken aan deze kindergedachten toen ik in de zomer van 2019 op 2 augustus de installatie Sanctum[1] van Levi van Veluw betrad in Tenuta Dello Scompiglio in Italië. Deze installatie is gebaseerd op de tabernakel met zijn drie ruimtes: de voorhof, het Heilige en het Heilige der Heiligen. De setting is bijzonder omdat ik de installatie alleen betreed, er is verder niemand aanwezig op dat moment, waardoor het een heel intense ervaring wordt. Vanuit het volle licht ga ik door de opening en via een gang sta ik aan het begin van de installatie in een mysterieuze donkerblauwe gloed. Het is in het begin lastig om mij te oriënteren en ik schuifel voetje-voor-voetje naar voren. De enorme hoge wanden hebben een impact en ik voel mij nietig. Ik word aangetrokken doordat er in de verte een gedempte lichtbron is, ook de weerspiegeling van de waterpartijen aan weerszijde geven een extra dimensie aan het geheel. Er is geen voorhangels te bekennen, maar het zijn een paar treden die toegang geven tot het ‘Heilige der Heiligen’ van Levi van Veluw’s installatie. Even een aarzeling, maar de nieuwsgierigheid wint het en ik betreed het heiligste stuk van de installatie waar ik word toe gefonkeld door heel veel blauwe stenen. De relativiteit van de materie is het uitgangspunt van deze installatie. Het werk kenmerkt zich door symmetrie en harmonie, om het streven naar goddelijke volmaaktheid uit te drukken en de goddelijke heiligheid te weerspiegelen.[2]
Traditioneel kijken naar kunst
Een kunstgeschiedenisles beperkt zich traditioneel vaak tot het ‘verhaal’ van de stijlgeschiedenis en de iconologie. De stijlgeschiedenis is een formalistische methode die kunstwerken chronologisch en geografisch classificeert. De aanpak om kunstwerken inhoudelijk te verklaren noemen we iconologie.[3] Schilderijen zijn culturele dragers die uitnodigen tot reflectie en verhalen vertellen.
Om alles uit een schilderij te kunnen ‘lezen’ heb je wel meer kennis nodig van de symboliek die is verwerkt in het schilderij. In dit geval het schilderij van Jan Steen, de schilder die ook wel bekend is vanwege de uitdrukking het huishouden van Jan Steen, wat verwijst naar een chaotische gang van zaken. Uit het bovenstaande schilderij Het vrolijke huisgezin is veel te halen. Laten we beginnen met het briefje aan de schouw waarop staat geschreven ‘Soo de oude songen, soo pijpen de jonge’ oftewel wij zouden zeggen ‘jong geleerd is oud gedaan’. De moraal van het verhaal is wat moet er van de kinderen terecht komen als de ouders het slechte voorbeeld geven?
Een bedelende hond staat voor losbandigheid en dat is ook te zien aan de rommel op de grond. Het grote stuk vlees op tafel verwijst naar overdaad, te veel. De kinderen die aan de wijn zitten en pijp roken net zoals de ouderen dat doen, maar die zijn veel te druk zijn met zichzelf en zijn de kinderen uit het oog verloren waardoor die hun eigen gang kunnen gaan. De schilder heeft zichzelf ook een plek gegeven in het schilderij, de doedelzak blazer links bovenin. De doedelzak werd ook wel lullepijp genoemd en was het muziekinstrument van geilaards en zotten. Jan Steen laat met dit schilderij zien wat je niet moet doen, zodat je weet wat je wel moet doen.
Zo schilderde de neoclassicistische kunstenaar Jacques-Louis David, De eed van de Horatii in 1784-1785, in opdracht van het Franse koninklijke hof. Het schilderij maakte onderdeel uit van een aantal werken die het didactische doel hadden om via de beeldende kunst de openbare moraal te verbeteren. Omdat veel mensen niet konden lezen of schrijven werden door middel van schilderijen toch een verhaal verteld. Het verhaal van de gebroeders Horatius, patriotten die hun leven opofferen voor hun vaderland. Vaderlandsliefde en nobel, klassiek-Romeins stoïcisme is in dit historieschilderij de educatieve boodschap. Historieschilderkunst was met haar moralistische thema’s een van de hoogste vormen van de schilderkunst.[4] De kennis van stijlen en inhoud van de kunstwerken biedt houvast en vormt het collectieve geheugen.
Kijken zonder voorkennis naar kunst
Zien gaat vooraf aan woorden. Wij kijken nooit alleen maar naar een ding, wij kijken altijd naar de relatie tussen de dingen en onszelf.
Op een manier kijken naar kunst waarbij je geen voorkennis nodig hebt leverde in de jaren ’90 de VTS methode op. VTS staat voor Visual Thinking Strategies. Het is ontwikkeld door Philip Yenawine, hoofd educatie van het MOMA in New York destijds, en Abigail Housen, cognitief psycholoog en onderzoeker aan de universiteit van Harvard. Zij constateerde dat bezoekers van het museum zich prima vermaakten maar vrijwel niets onthielden van wat ze te horen hadden gekregen tijdens een rondleiding. Ze vroegen zich af wat er gebeurde in de hoofden van mensen als ze kijken naar kunst? Samen gingen ze opzoek naar een interventie die leren van museumbezoek ondersteund in plaats van een vluchtige museum ervaring, dit resulteerde in de VTS methode.
Ik heb mij aangemeld voor de online VTS workshop op maandag 12 april 2021 die wordt gegeven door Ellie van de Bomen en Adelijn van Huis, zij zijn twee van de drie initiatiefnemers van de stichting VTS Nederland. Eigenlijk is dit een heel makkelijke toegankelijke methode om naar kunst te kijken en wat vooral fijn is dat het niet uit maakt dat je geen voorkennis hebt. De methode is terug te voeren op drie vragen.
1. Wat gebeurt er in deze afbeelding?
2. Waaraan zie je dat?
3. Wat kunnen we nog meer ontdekken?
Het doel is om op deze manier beter te leren kijken, kritisch te leren denken en een onderzoekende houding te ontwikkelen. De focus ligt op waarnemen en onderbouwen. Al pratend over het kunstwerk worden er verschillende aspecten en kenmerken benoemd. Het gaat om open, zonder oordeel kijken en voortborduren op elkaars antwoorden. Er is geen goed of fout bij deze manier van naar kunst kijken. Het is niet belangrijk om te weten wat de kunstenaar heeft bedoelt en het gaat ook niet over kunsthistorische kennis, maar de onderdelen die aanbod komen zijn interpreteren, analyseren, evalueren, concluderen en uitleggen.[6]
Wij doen online ook deze oefening met een afbeelding van een schilderij van Matthias Weischner.[7] Het is aanstekelijk om door mededeelnemers op details gewezen te worden die je in eerste instantie nog niet had waargenomen. Je kijkt op deze manier veel langer naar een schilderij en dus ga je op den duur ook meer zien. Het vluchtige van even kijken verdwijnt en de lol van steeds nieuwe dingen ontdekken in de afbeelding ontstaat.
Artsen vinden dat een interesse in kunst het observatievermogen kan vergroten en medische studenten kan helpen empathischer en reflectiever te worden.
In 1998 realiseerd Irwin M. Braverman, professor in de dermatologie, zich dat coassistenten een completere beschrijving zouden kunnen geven van wat ze waarnemen bij hun patiënten. Het viel hem op dat als hij hun vroeg een object te beschrijven dat ze niet wisten wat belangrijk of onbelangrijk was om te beschrijven. Hij nam de studenten mee naar het Yale Center for British Art waar hij oefeningen met hen deed in het opbouwen van observatievaardigheden. Volgens een wetenschappelijke studie[8] verbetert de workshop het vermogen van de studenten om belangrijke details op te pikken met bijna 10 procent.
Braverman is ervan overtuigt dat voor een fysieke diagnose meer nodig is dan een oogopslag.[9] Want door details in schilderijen te bestuderen, leerden ze ook beter om symptomen van ziekten te herkennen.
Sinds 2016 bieden in Nederland Radboud Kunst & Cultuur en de Radboudumc Health Academy masterclasses aan voor studenten Geneeskunde en Biomedische Wetenschappen onder de naam: OGEN WIJD OPEN![10] Samen met beeldend kunstenaars ontdekken de studenten dat kijken als een kunstenaar hen betere dokters maakt.
Zelf vind ik de VTS methode een heel fijne methode om met een klas naar kunst te kijken. Het leert de leerlingen goed kijken naar wat ze nu daadwerkelijk zien op een schilderij. Zo zien ze steeds meer details naar voren komen en enthousiasmeren ze hierdoor elkaar. Wat ik wel mis bij deze methode is dat je geen extra informatie krijgt over wie de kunstenaar is en waar en waarom hij/zij dit werk heeft gemaakt. Tijdens de online training was ik erg benieuwd naar wie de kunstenaar was om zo te kunnen onderzoeken wat hij/zij nog meer maakte aan werk, maar die informatie kreeg ik dus niet en dat voelde voor mij onbevredigend.
Voor mij werkt VTS goed als introductie van een kunstenaar en om het betreffende werk goed te bekijken, maar ik zou daarna het in sommige gevallen willen uitbouwen door meer informatie te geven en het gesprek aan te gaan, zeg maar: VTS á la Mirjam. Want wat ik de afgelopen drie jaar zeker ook heb geleerd bij ArtEZ is om meer buiten de lijntjes te kleuren en mijn intuïtie en eigen pad te volgen. Wat betekent dat ik als educator en beeldend kunstenaar keuzes maak uit het aanbod en de kennis om die over te brengen op jonge leerlingen om hun te inspireren en aan te moedigen om zelf opzoek te gaan en hun eigen creatieve pad te bewandelen.
Conclusie
Zoals alles onderhevig is aan de invloed van tijd en ontwikkeling zo is dat het kijken naar kunst door de jaren, eeuwen heen dat ook. Was het vroeger eerst vooral voor de elite en te zien in de kerk, zo werd het in de 18e eeuw ingezet als didactisch instrument om mensen te informeren die toen nog veelal analfabeet waren. Tegenwoordig kan je zonder voorkennis heel goed met elkaar over kunst spreken met de VTS methode, maar wil je je kennis verdiepen dan kan dit de aanzet zijn om hiernaar opzoek te gaan.
[1] Door het kijken naar deze film kan je een klein beetje ervaren wat ik op dat moment heb meegemaakt. Helaas is het niet mogelijk om het imposante van dat moment daar ter plekke over te brengen via film. https://levivanveluw.com/work/beyond-matter-film-sanctum [2] https://levivanveluw.com/work/beyond-matter-sanctum-italy [3] Pannier, C. (2018). Vertel mij wat je ziet (1ste ed.). Gompel&Svacina Bvba [4] Honour, H., Fleming, J., Algemene Kunstgeschiedenis (2009, p. 632) Amsterdam: J.M. Meulenhoff bv
[5] Berger, J., Anders zien (1972, p. 8) Nijmegen: SUN [6] https://www.vtsnederland.org [7] https://www.kunstmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/the-vincent-award-room-matthias-weischer [8] Gepubliceerd in JAMA: the Journal of the American Medical Association in 2001 [9] https://medicine.yale.edu/news/yale-medicine-magazine/how-looking-at-paintings-became-a-required-course/ [10] https://www.radboudumc.nl/over-het-radboudumc/kunst